ایران چقدر آب مجازی صادر می کند؟ - نامیت

به گزارش گروه اقتصادی خبرنگاران، در چندماه اخیر علاوه بر افزایش شدید قیمت برخی کالاهای اساسی کشور و اقلام اصلی سفره خانوار، دسترسی به برخی اقلام همچون گوشت، مرغ و روغن خوراکی برای بسیاری از ایرانیان سخت بوده و صف های طولانی نیز برای خرید این اقلام تشکیل شده است. اولین سوال درخصوص چگونگی رخداد این موضوع، از دیدگاه تولیدکنندگان مربوط به عدم دسترسی برخی تولیدکنندگان محصولات پروتئینی و لبنیات به خوراک دام و طیور به نرخ دولتی بوده است. آن طور که تولیدکنندگان می گویند، 70درصد هزینه تمام شده تولید گوشت مرغ و گوشت دام سبک و سنگین مربوط به خوراک است. به اعتقاد تولیدکنندگان، عدم دسترسی برخی واحدهای تولیدی به خوراک دام و طیوری که به نرخ دولتی (ارز 4200تومانی) عرضه می شود، موجب شده هزینه تولید به شدت افزایش یابد. تولیدکنندگان مشکل را از سیستم عرضه دولتی و انحراف جدی آن می دانند، اما درسوی دیگر، دولتی ها دلالان را عامل افزایش قیمت و کمبود اقلام سفره خانوار ذکر می کنند؛ بنابراین خلاصه کلام تولیدکنندگان این است که عرضه خوراک به نرخ دولتی با انحراف جدی در سیستم توزیع، مشکلاتی را برای مردم و بخش تولید به وجود آورده است. از فرافکنی دولت در عدم قبول مسئولیت این نابسامانی در سیستم توزیع خوراک که بگذریم، نکته ای که کمتر به آن اشاره می شود این است که اگر بخش قابل توجهی از واردات خوراک دام و طیور و کالاهای اساسی همچون روغن و دانه های روغنی در کشور خودمان تولید می شد، آیا بازهم با این سطح از مشکل روبرو بودیم. به عبارتی، اگر نه ارز دولتی توزیع می شد و نه رانتی به وجود می آمد و دولت نیز محصولات را به نرخ تضمینی از کشاورزان داخلی می خرید، آیا بازهم مشکل تا این حد جدی می شد؟ آمارها نشان می دهد در سال گذشته ازمجموع بیش از 38میلیارد دلار واردات کشور نزدیک به 11میلیارد دلار آن مربوط به بخش کشاورزی بوده و جالب تر اینکه، حدود 6میلیارد دلار آن صرفا مربوط به روغن، دانه های روغنی، کنجاله سویا، ذرت و جو دامی بوده است؛ یعنی بیش از 60درصد از واردات بخش کشاورزی ایران مربوط به 5محصول استراتژیک است. اینکه این نهاده ها با ارز دولتی وارد می شوند و ارزبری بالایی هم دارند و اتفاقا انحراف جدی در توزیع آنها وجود دارد و همچنین کمبود گوشت و روغن و... حسابی مردم را عصبانی می کند، یک مساله است و مساله دیگر اینکه به رغم تکالیف برنامه آمایش سرزمینی و به رغم تاکید ویژه مسئولان عالی نظام، هنوز تصمیم و برنامه جدی برای بهره دریافت از ظرفیت های داخلی درجهت تعدیل میزان واردات کالاهای استراتژیک انجام نشده است. نمونه قابل تاملی که در این گزارش از آن به عنوان آیینه تمام عیار بی برنامگی یادشده، تبدیل شدن ایران به سومین تولیدکننده هندوانه در جهان پس از چین و ترکیه است. به عبارتی، طی چند دهه اخیر علاوه بر فقدان الگوی کشت، کشاورزی و امنیت غذایی ایران از فقدان نقشه تجاری نیز رنج می برد.

میانگین بارش جهان 3 برابر ایران

اقلیم شناسان با استناد به آمارهای مختلف اعم از بارش، رطوبت، گرما و... ایران را در ردیف کشورهای واقع در ناحیه خشک جهانی تقسیم بندی می کنند. طبق آمارها میانگین بلندمدت بارش سالانه در ایران حدود 250‬میلیمتر است. حدود ‪ 25‬درصد از خاک ایران در مناطق فراخشک، ‪ 40‬درصد در مناطق خشک و 25‬درصد در مناطق نیمه خشک قرار گرفته است. طبق آمارها، برای درک بهتر این موضوع که چرا مساله آب و خشکی در ایران مهم است، باید یادآوری کنیم درحالی میانگین سالانه بارندگی در ایران حدود 250 میلمتر است که این میزان در سطح جهان حدود 860 میلی متر و در کشورهای پربارش همچون مالزی 3194 میلی متر، اندونزی 2929 میلی متر، کاستاریکا 2865 میلی متر، فیلیپین 2640 میلی متر، شیلی 2483 میلی متر و در کشوری همچون هند نیز 1502 میلی متر است. البته اعداد و ارقام بارندگی ایران مربوط به دوره بلندمدت 52 ساله است و چنانکه نگاهی به آمار سال زراعی امسال (مهر 99 تا به امروز) بیندازیم، شرایط از این هم بدتر خواهد شد، چراکه براساس گزارش شرکت مدیریت منابع آب ایران (زیرمجموعه وزارت نیرو) میزان بارندگی مهرماه 99 تا 28 فروردین امسال حدود 126 میلی متر بوده که این میزان کاهش 54 درصدی را نسبت به مدت مشابه پارسال و کاهش 37 درصدی را نسبت به دوره بلندمدت 52 ساله نشان می دهد.

مصرف آب کشاورزی 3 برابر کشورهای توسعه یافته

این موارد به ما تذکر می دهد که باید حسابی حواس مان به همان مقدار آب کم کشورمان باشد. شاید به همین دلیل است که در تاریخ جهان، ایرانیان به عنوان مهندسان و مبتکران قنات شناخته می شوند. با درک محدودیت های طبیعی کشورمان، منطقی است اقتصاد ایران نیز به جای جنگیدن با این موانع، راه سازگاری با طبیعت را انتخاب کند تا ماندگاری ما دچار خدشه نشود. اما سازگاری با این محدودیت ها چگونه ممکن است؟ نگاهی به الگوی مصرف آب در کشور نشان می دهد حدود 90 درصد آب مصرفی ایران در بخش کشاورزی، 8 درصد مربوط به شرب (روستایی و شهری) و 2 درصد نیز مربوط به صنعت و معدن است. این شرایط درحالی است که طبق مطالعات وزارت نیرو، در کشورهای توسعه یافته سهم بخش کشاورزی 30 درصد، شرب و بهداشت 11 درصد و سهم بخش صنعت و معدن 59 درصد است.

درخصوص سهم بالای بخش کشاورزی در مصرف موضوع این نیست که تولیدات کشاورزی را کاهش دهیم، بلکه دقیقا برعکس، موضوع از این قرار است که طبق آمارهای معاونت آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی، تنها 24 درصد از مصرف آب بخش کشاورزی ایران به صورت غیرغرق آبی بوده و 76 درصد از مصرف آب در این بخش به صورت سنتی و غرق آبی است. این آمارها از این منظر دارای اهمیت است که طبق مطالعات کارشناسان آب، درحالی راندمان کل آبیاری در کشور بین 35 تا 40 درصد است که راندمان آبیاری بارانی 70 درصد و آبیاری قطره ای 95 درصد است. به عبارتی، استفاده از روش رایج آبیاری غرق آبی، باعث هدررفت 70 درصدی آب مصرفی در بخش کشاورزی ایران می شود. گرچه در سال های اخیر منابع نسبتا خوبی درقالب تسهیلات صندوق توسعه ملی و غیره صرف توسعه آبیاری نوین در ایران شده، اما هنوز هم این شرایط کارنامه قابل قبولی برای کشور نیست.

واردات 10 میلیارد دلاری کشاورزی و فقدان الگوی کشت

یکی از مواردی که منجربه هدررفت آب می شود، کشت محصولات پرآب بر است. کارشناسان کشاورزی معتقدند اگر محصول پرآب بری جزء کالاهای اساسی و استراتژیک نباشد، باتوجه به شرایط منابع آبی ایران نباید در تولید آن محصول افراط کرد و باید تولید آن را به حداقل ممکن رساند. در این خصوص نگاهی به شرایط کشورهای جهان نشان می دهد حتی در کشورهایی که جزء مناطق پرباران و پرآب محسوب می شوند، تولید هرگونه محصول کشاورزی براساس برنامه منطقه بندی و الگوی کشت و زرع اجرا می شود. همچنین در کشورهای مختلف الگوی کشت مبتنی بر تکالیف اسناد بالادستی همچون سند ملی آمایش سرزمین است. در ایران نیز گرچه سند ملی آمایش سرزمین در سال گذشته بار دیگر تدوین و به روزرسانی شد، اما از چندین دهه پیش موضوع الگوی کشت مطرح شده، با این حال همه مطالعات صرفا بر روی کاغذ مانده و اجرایی نشده است. یکی از این موارد، تولید و صادرات محصولاتی همانند هندوانه و خربزه است که به گواهی آمار و ارقام، ازجمله پرآب برترین محصولات کشاورزی هستند.

براساس آنچه در نمودار آمده، طبق آمارهای سال 1398 (جدیدترین آمار) وزارت جهاد کشاورزی، در همان سال حدود 183 هزار هکتار از اراضی زراعی کشور به زیر کشت هندوانه و خربزه رفته است که از این مقدار، حدود 106 هزار هکتار مربوط به هندوانه و 77 هزار هکتار نیز مربوط به خربزه است. برای تصور درشتی این رقم کافی است بدانیم سطح زیرکشت محصولاتی همچون گوجه فرنگی 148 هزار هکتار، سیب زمینی 143 هزار هکتار، ذرت دانه ای 138 هزار هکتار، عدس 112، لوبیا 105، پنبه 90، چغندرقند 80، پیاز 61، خیار 52، کنجد 52 و سویا 29 هزار هکتار است.

در سال گذشته بیش از 2 میلیارد و 300 میلیون دلار صرف واردات ذرت، بیش از یک میلیارد دلار صرف واردات جو دامی، حدود 1.5میلیارد دلار صرف واردات کنجاله سویا، حدود 920 میلیون دلار برای واردات روغن و یک میلیارد دلار نیز برای واردات دانه های روغنی شده است. به عبارتی، پنج محصول وارداتی ایران در بخش کشاورزی نزدیک به 6 میلیارد دلار ارزبری دارند که این مقدار معادل 62 درصد از کل واردات سالانه بیش از 10 میلیارد دلاری بخش کشاورزی و غذایی کشور است. گرچه خودکفایی در تولید برخی از این محصولات در کوتاه مدت غیرممکن است، اما واردات 10 میلیارد دلاری بخش کشاورزی که سهم 30 درصدی از کل واردات کشور را شامل می شود، نشان می دهد تا چه اندازه نداشتن الگوی کشت کشور را در استراتژیک ترین محصولات (عمدتا در بخش تولید دام و طیور و لبنیات) وابسته به خارج کرده است.

نمونه جالب توجه دیگر که نشان می دهد الگوی کشت در کشور رعایت نمی شود، افزایش 68 درصدی واردات نخود و 30 درصدی واردات عدس در سال 99 است. طبق آمارهای گمرک ایران واردات نخود در 11 ماهه سال 98 حدود 36 هزار تن بوده که این میزان در 11 ماهه 99 به 61 هزار تن و واردات عدس نیز در 11 ماهه 98 حدود 75 هزار تن بوده که در 11ماهه 99 به 98 هزار تن رسیده است. جهش واردات در این بخش ها درحالی رخ می دهد که دولت روحانی از ابتدا وعده خودکفایی کامل در تولید حبوبات داده بود و کارشناسان اقتصادی نیز معتقدند تحقق این موضوع به راحتی امکان پذیر است.

ایران سومین تولیدکننده بزرگ هندوانه جهان!

در بخش های پیشین به این نکته اشاره شد که کشورمان در یک ناحیه خشک واقع شده و میانگین بلندمدت بارش سالانه آن حدود 250‬میلی متر است، درحالی که در سطح جهان میانگین بارش سالانه حدود 860 میلی متر و در کشورهای پربارش بین 1000 تا 3000 میلی متر است. همچنین به این نکته نیز اشاره شد که در سال زراعی جاری (از مهرماه 99 تا به امروز) میزان بارش ها در کشور نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش 54درصدی و نسبت به دوره تاریخی بلندمدت 52ساله کاهش 37درصدی را نشان می دهد. همچنین گفته شد میانگین راندمان آبیاری در بخش کشاورزی 35 تا 40درصد و بیش از 70درصد آبیاری کشور جزء شیوه های سنتی ازجمله غرقابی است. اما همه اینها باعث نشده الگوی کشت کشوری که در یک منطقه خشک و نیمه خشک واقع شده، تغییر کند. نمونه این شرایط نیز رتبه جهانی کشورمان در کاشت هندوانه است.

براساس آمارهای جهانی؛ ایران در سال 2019 با تولید 3 میلیون و 764 هزار تن هندوانه سومین تولیدکننده بزرگ این محصول پس از کشورهای چین و ترکیه بوده است. طبق این آمارها، چینی ها با تولید 79 میلیون تن و ترکیه با تولید 3.8 میلیون تن هندوانه به ترتیب اول و دوم جهان هستند. پس از ایران، برزیل با تولید 2 میلیون تن، ازبکستان با تولید 1.9میلیون تن، الجزایر 1.9 میلیون تن، آمریکا 1.8، روسیه 1.7، مصر 1.6 و مکزیک با 1.2 میلیون تن در رتبه های چهارم تا دهم جهان قرار گرفته اند.

لازم به ذکر است اگر رقم تولید سالانه 1.9میلیون تن خربزه را نیز به رقم مذکور اضافه کنیم، ایران پس از چین، بزرگ ترین تولیدکننده هندوانه و خربزه خواهد بود. به هرحال ایران درحالی سومین (فقط هندوانه) و به عبارتی دومین تولیدکننده هندوانه و خربزه است که میانگین بارش سالانه کشورمان در دوره تاریخی بلندمدت 33 و 52ساله حدود 250 میلی متر بوده است. این میزان از این منظر قابل تامل است که میانگین بارش سالانه چین حدود 673 میلی متر و برای ترکیه نیز 593 میلی متر است. البته در 16 استان کشور چین میانگین بارش سالانه بین 1000 تا 2100 میلی متر و در ترکیه نیز در 10 استان میانگین بارش سالانه بیش از 1000 میلی متر است.

صادرات 228 میلیارد لیتر آب مجازی

هفته دوم تیرماه 99 بود که تصاویر تلخی از امحای هندوانه های صادرشده ایرانی توسط دولت ترکیه در رسانه های کشور حسابی خبرساز شد. آن طور که یکی از صادرکنندگان کشور به رسانه ها می گوید، موضوع از این قرار است که پس از حمل 6 هزار و 500 تن هندوانه از ایران به ترکیه، وزارت امورخارجه ترکیه به صورت شبانه و در یک اقدام عجیب، تعرفه واردات این محصول را از 75 به 300 دلار افزایش می دهد. همین موضوع سبب می شود هندوانه های صادراتی در مرز ترکیه پس از چند روز بلاتکلیفی، انتها فاسد و معدوم شوند. به جزء، امحای این مقدار هندوانه، هزینه های هنگفتی هم از طریق حمل ونقل و... به صادرکنندگان کشور تحمیل شد.

اما این فقط یک بخش از ماجراست، بررسی میزان صادرات هندوانه و خربزه کشور نیز نشان می دهد در سال گذشته درمجموع 703 هزار تن هندوانه و 209 هزار تن خربزه از کشور به ارزش 194 میلیون دلار (156 میلیون دلار هندوانه و 38 میلیون دلار خربزه) صادر شده است. به عبارتی، ارزآوری هر کیلو از این دو محصول برای کشور کمتر از 22 سنت است که برخی کارشناسان حتی می گویند این مقدار حتی پول آب مورد استفاده برای کاشت دو محصول هم نمی شود و اگر کشورمان آب هم صادر کند، ارزآوری آن بیش از صادرات هندوانه و خربزه است.

درخصوص صادرات هندوانه و خربزه و صادرات برخی اقلام آب بر، کارشناسان با هشدار به دولت از واژه صادرات آب مجازی استفاده می کنند. آب مجازی، میزان آبی است که از شروع فرآیند تولید تا مصرف یک کالا یا محصول مورد استفاده قرار می گیرد.

درخصوص میزان مصرف هندوانه آمار و ارقام بسیار متفاوت ذکر است. برای مثال وزارت جهاد کشاورزی در سال های گذشته طی اطلاعیه ای اعلام کرد درنتیجه برنامه های افزایش بهره وری، آب مورجهانز برای تولید یک کیلوگرم هندوانه از 455 لیتر در سال 1391 به 286 لیتر در سال 1395 معادل 37درصد کاهش یافت. مسئولان دیگر نیز ارقام بسیار متفاوت تری بین 400 تا 500 لیتر ذکر کرده اند؛ اما یکی دیگر از آمارهای قابل استناد، نتایج مطالعه اندیشکده تدبیر آب ایران بوده که در پاییز 1395 در استان کرمان انجام گرفته است. این پژوهش که با عنوان: ارزیابی معیارهای الگوی کشت از منظر بهره وری آب اجرا شده، نشان می دهد برای تولید هر کیلو هندوانه کمتر از 250 لیتر آب مصرف می شود.

حال اگر برگردیم به مقدار صادرات هندوانه و خربزه، معلوم می شود که صادرات نزدیک به 913 هزار تن هندوانه و خربزه در سال گذشته معادل 228 میلیارد لیتر آب مصرف کرده است. به عبارتی طی سال گذشته 228 میلیارد لیتر آب مجازی از ایران صادر شده است. این مقدار معادل 228 میلیون مترمکعب آب مصرفی است.