خبرنگاران نوروز؛ جلوه ای از تبلور تنوع فرهنگی و قومیتی در ایران - نامیت

جشن ها، مراسم و رویدادهای اجتماعی در واقع هویت ملی یا دینی هر ملتی را تشکیل می دهند و هر مراسمی بیانگر علایق، سلیقه ها و فرهنگ ملت و تعلقات قومی آن به شمار می رود. نوروز منشا و قدمتی 3 هزار ساله دارد و بنابر برخی منابع تاریخی موثق، قدیمی ترین آیین ملی در جهان است. در برخی از متون کهن ایران از جمله شاهنامه فردوسی و تاریخ طبری، جمشید و در شماری دیگر کیومرث به عنوان پایه گذار نوروز معرفی شده است. ابداع نوروز در شاهنامه بدین صورت روایت می گردد که جمشید در حال گذشتن از آذربایجان دستور داد تا در آنجا برای او تختی بگذارند و خودش با تاجی زرین بر روی تخت نشست. با رسیدن نور خورشید به تاج زرینش، جهان منور شد و مردم شادمانی کردند و آن روز را روز نو نامیدند.

بخشی از شاهنامه و مینیاتوری که گذشتن سیاوش را از آتش به تصویر کشیده است. اسطوره سیاوش، نماد مرگ و رستاخیز و تابع الگوی خزان و بهار است. در این داستان خزان کامل (مرگ سیاوش) و بهار پس از آن (تولد کیخسرو پس از مرگ سیاوش) و نیز رفتن سیاوش به درون آتش (به نشانه خزان) و زنده آمدن او (بهار) دیده می گردد.

برخی از روایت های تاریخی نیز شروع نوروز را به بابلیان نسبت می دهند. طبق این روایت ها، رواج نوروز در ایران به 538 سال پیش از میلاد یعنی زمان حمله کورش به بابل بازمی گردد. همچنین در برخی از روایت ها از زرتشت به عنوان بنیانگذار نوروز نام برده شده است.

با افزایش محبوبیت عید نوروز در آسیای میانه و همچنین با اعلام رسمی شدن این مراسم در ترکیه، جهان در آینده نزدیک شاهد برگزاری آن در ابعاد وسیع تر خواهد بود.

یکی از کهن الگوهای معروف در اساطیر جهان، روییدن گیاه از خون ایزد گیاهی است که این امر پیوند هرچه استوارتر ایزد گیاهی را با سرسبزی و باروری طبیعت نشان می دهد. سیاوش ایزد گیاهی ایران نیز از این امر مستثنا نیست و هنگام مرگ از خون او پرسیاوشان می روید.

آیین های جشن نوروز در ایران، ضمن سازگاری با ویژگی های بومی از جمله زبان، شیوه و جایگاه زندگی مردمان، بسیار با آیین های کهن نوروز همسویی دارد. در ادامه قصد داریم تا مراسم نوروز را در میان اقوام مختلف کشور از نظر بگذرانیم.

آذری ها

یکی از مهمترین رسوم در میان آذری ها رسم تکم و تکم چی است. این رسم در اصل همان نوروزخوانی است که با شعرخوانی و موسیقی نوید آمدن بهار را می دهند. تکم عروسکی است که تکم چی به دست می گیرد و با تکان دادن تکم، تصنیف های بهاری و نوروزی می خواند. برخی معتقدند حاجی فیروز از همین نوروز خوانی الهام گرفته شده است.

از دیگر رسوم در میان مردم آذری ایران، پهن کردن سفره عید یا سفره خوراکی است که برای پذیرایی از میهمانان گسترده می گردد و این رسم در میان مردم ساکن در شهرها و روستاهای آذربایجان غربی و شرقی و اردبیل رواج دارد. این سفره علاوه بر هفت سین شامل تنقلاتی مانند نخود و کشمش، مغز بادام و گردو، خرما، انجیر خشک، انار، سیب، انگور، شیرینی کوکه و حلوای خانگی است. یکی از رسوم نوروزی آذری ها، هدیه دادن به عروس و دامادی است که نخستین عید مشترکشان را جشن می گیرند. چند روز مانده به نوروز خانواده نو عروس هدایایی به عروس و داماد می دهند.

تکم چی ها یا عروسک گردان های نوروزی، از مهم ترین رسوم نوروزی در مناطق آذربایجانی نشین است.

کردها

میر نوروزی یا مراسم کوسه گردی از نمایش هایی بوده که در میان کردهای ایران برگزار می شده است. میر نوروزی نمایشی کمدی محسوب می گردد که فردی را به عنوان فرماندار در ایام نوروز انتخاب می کنند و مدیریت امور در این مدت به او محول می گردد. این مراسم، امروز تنها در چند روستای مهاباد و در نخستین چهارشنبه سال برگزار می گردد. با این حال در ایام نوروز و پیش از آن افرادی را با لباس های سرخ و چهره سیاه شده با عنوان حاجی فیروز مردم را شاد و سرگرم می کنند. این می تواند همان بازمانده شوخی های میر نوروزی باشد که با روش دیگری در ایام نوروز به اجرا درمی آید.

در مراسم کوسه گردی روستاییان با راه انداختن دسته ای که ماسک های خنده دار پوشیده اند، کوسه و عروسش را بدرقه می کنند. آنها در حالی که شعر می خوانند به در خانه ها می فرایند و نوید سرانجام زمستان را می دهند و هدیه دریافت می کنند. کوسه با سخنانی جالب، حضار را متوجه حضور خود می کند. عامه مردم آن را رسمی فکاهی می دانند اما باید گفت که کوسه گردی از قدمت بسیاری برخوردار است. در حقیقت شخص در هیات کوسه، با زبانی طنزگون، از عمیق ترین واقعیات تلخ جامعه پرده بر می دارد و از دردها، رنج ها و آرزوهای تحقق نیافته یک قوم سخن می گوید.

مراسم کوسه گردی در مناطق غربی ایران.

همچنین در بانه، رسم بوده که زنان در شب چهارشنبه سوری، دسته ای از موی بچه ها خود را می بریدند و به دور می انداختند تا از هر آسیبی به دور باشند و معتقد بودند که انجام ندادن این کار موجب انتقال بلاها به سال جدید می گردد.

نوروزخوانی از دیگر مراسمی است که در کردستان برگزار می گردد. امروزه این رسم، فقط در مناطق روستایی اجرا می گردد و مناطق شهری این رسم را به فراموشی سپرده اند. در این مراسم مردم شب را در خانه یکی از اهالی محل جمع می شوند. در این شب، نقال، نوروزنامه را مانند خواندن شاهنامه نقالی می کند.

هه ته ری، مه ته ری هم یکی دیگر از آداب نخستین روز نوروز است که بچه ها آن را اجرا می کنند. آنها شال خود را از بام پایین می اندازند و به کردی می گویند: هدیه ای برایمان بیاورید!

بلوچ ها

یکی از مراسم های نوروزی در استان سیستان و بلوچستان، جشن بهارگاهی است. این جشن به وسیله عشایر و کوچ نشین های بلوچ برگزار می گردد. با توجه به اینکه قوم بلوچ از قبیله ها و طایفه های زیادی تشکیل شده، هر یک از آنها با دعوت بزرگان قوم به برنامه ریزی این جشن هایی که اجدادشان آنان را مهمترین مراسم قوم بلوچ می دانند، مشغول می شوند. آیین دیگری که در سرزمین بلوچستان برگزار می گردد، مراسم سرمه سایی است. زنان بلوچ در گذشته سنگ سرمه را روی سنگی که وسط آن گود بود، می ساییدن و از آن در طول سال استفاده می کردند. نخستین روز بهار و در لحظه تحویل سال این سرمه ها را به دختران هدیه می دهند.

اما مراسم دیگری که در این منطقه اجرا می گردد، مراسم هلک لدیی یا گدام لدیی است. در این مراسم که به معنی جا به جایی محل سکونت است در مراسم ویژه ای سیاه چادرها از منطقه کنونی جمع آوری شده و با یک حلقه دایره ای و خواندن آوازهای مخصوص لیکو آنجا را ترک کرده و به طرف مکان جدید بهاری حرکت می کنند. آوازهایی که در این مراسم خوانده می گردد، همه دسته جمعی اجرا می شوند و در وصف توصیف بهار است. کاشتن نهال درخت خرما در نخستین روز عید هم یکی از رسوم ایام نوروز در بلوچستان است. نهال یا پاجوش هایی که از قبل، در مراسم خاصی از بدنه درخت خرما جدا شده است از طرف بزرگ ترها به کوچک ترها عیدی داده می گردد تا آنها را در زمین کشاورزی خود بکارند.

آیین نوروزی در سیستان

گیلک ها

در گیلان در شهرها و روستاهایی که امامزاده و زیارتگاه وجود دارد، بسیاری از مردم برای تحویل سال به آنجا می فرایند. از مراسم مهم نوروز در گیلان می توان به نوروز خوانی اشاره کرد که هم اکنون نیز کم و بیش رواج دارد. برای این کار، گروهی نوروزخوان در کوچه و خیابان به راه می افتند و اشعاری می خوانند. گیلکی ها آیینهایی از جمله رسوم شال اندازان را نیز برگزار می کردند؛ که سال ها در نیمه دوم اسفند در استقبال از نوروز اجرا می شد اما امروزه به فراموشی سپرده شده است.

در این خطه، بهار، علاوه بر صدای خوش فاخته ها و شانه بسرها و گل های زیبای پامچال با مراسم زیبای عروس گولی می آید. عروس گولی یا گل عروس، نمایشی است که غول، پیربابو و نازخانم نقش اصلی آن را ایفا می کنند. پیربابو شخصی است که خود را به هیات پیرمردی در می آورد و غول مردی است که کلاهی از ساقه های خشک شالی (کلش یا کلوش) بر سر می گذارد و نقش نازخانم را هم یکی از جوانانی که لباس زنانه به تن دارد، اجرا می کند. موضوع این نمایش میدانی شادی بخش، دعوای غول و پیربابو بر سر نازخانم است که به کشتی میان این 2 می انجامد. غول مظهر سیاهی و زمستان و پیربابو، نماد باغبانی و زیبایی پسندی است. در این کشتی، غول پیروز می گردد و همراه نازخانم پایکوبی کنان بازی را به سرانجام می برد. زمان برگزاری نمایش در روستاهای مختلف از حدود نیمه دوم اسفند شروع می گردد. گروه نمایش پس از غروب آفتاب از خانه ای به خانه دیگر می فرایند و در حیاط و فضای باز جلوی هر خانه، برنامه خود را اجرا می کنند و در هر خانه ای هم که این نمایش شادی بخش را انجام دهند، هدایایی مثل برنج، تخم مرغ، شیرینی و گاهی هم پول می گیرند.

مراسم زیبای عروس گولی در گیلان

در سفره هفت سین مناطقی مثل ماسال، قیچی از لوازم سفره به شمار می رود چون در میان تالشی ها رسم است که هرفردی که به عید دیدنی می رود، باید مقداری از سبزه سفره عید را بچیند تا باعث افزایش برکت گردد. هنگام چیدن سبزه با قیچی نیت می کنند و معتقدند حاجت آنها برآورده می گردد.

در میان گیلک ها رسم است که خانواده عزادار سفره عیدی پهن نکند، شیرینی نگذارد و از مهمانان خود با خرما و چای پذیرایی کنند.