قلعۀ عمرانی گناباد ،مصداق سازگاری با طبیعت و جاذبه ای برای گردشگری - نامیت

یکی از شگفتی های زندگی موجودات زنده اعم از گیاه و حیوان سازگاری و وفق با طبیعت و اقلیم است و در این میان، انسان که به اشرف مخلوقات معروفیت یافته، به پشتوانۀ شعور و درایت خود بهتر از دیگر جان داران توانسته است خود را با طبیعت وفق دهد. او یا با مهاجرت مکان دلخواه خود را جستجو نموده، یا با معماری برای خود سرپناه مناسب ساخته یا با فن آوری و تکنولوژی اسباب و لوازمی ساخته که او را در سازگاری با طبیعت کمک رساند.

اما پیش از رویکرد انسان به صنعت و تکنولوژی گویا معماری در راستای سازگار کردن محیط با انسان نقش مؤثر و معین کننده ای داشته است.

انسان با معماری برای خود سرپناه ساخته، برای انجام امور مذهبی و اعتقادی معبد ساخته، برای دفاع از خود قلعه ها، برج ها و باروها بر آورده، برای تعدیل هوا بادگیر و سردابه ساخته، برای ذخیره سازی آب، آب انبار ساخته و به منظور آسایش و امنیت خود در راه ها کاروان سرا ایجاد نموده و…

در حال حاضر ما شاهد خیلی از آن سازه ها نیستیم و نمی توانیم به اهمیت آن ها در گذشته پی ببریم در صورتی که آن ها الزامات رفاه و آسایش و آرامش و امنیت بودند و در پناه آن ها انسان توانست زنده بماند و پله های تکامل و پیشرفت را بپیماید.

قلعه یا روستای متروک عمرانی از جمله زیستگاه های کهنی است که در یکی از خشک ترین و ناسازگارترین اقلیم های ایران معروف به ریگ عمرونی ساخته شده و با بهره گیری از امکانات محلی و ابتکارات معماری، زندگی توام با بهره وری و رفاه در آن فراهم شده به گونه ای که به استناد کتاب فرهنگ جغرافیایی ایران، عمرانی در نیمه قرن 13ه. ش قناتی پرآب و تعداد زیادی تاکستان و توتستان های گسترده داشته که محصول سالیانۀ توتستان های آن تقریبا 10خروار (معادل3000کیلو) ابریشم بوده و در سال1328ه. ش 100خانوار و به استناد نوشته سلطان حسین تابنده در کتاب تاریخ و جغرافی گناباد در حدود سال های 1313تا 1344.700نفر جمعیت داشته است.

روستایی متروکه

اکنون این روستای متروک و رها شده اگر چه در حال انهدام و نابودی است اما می تواند به اسم الگویی از یک زیستگاه کویری، گردشگران و پژوهشگران را با نحوۀ زندگی ایرانیان در شرایط سخت آشنا کند.

قلعۀعمرانی واقع در 24کیلومتری شمال شهر گناباد، بر سر راه کهن تربت حیدریه به گناباد مشتمل بر یک باروی بلند، یک معبر عریض سرتاسری شمالی-جنوبی، چندین کوچۀ منشعب از معبر اصلی، ارگ، مسجد، حمام، 3آب انبار، یک کاروانسرا و منازل اشرافی با چندین بادگیر است.

تاریخ ایجاد و شواهد تاریخی

اگرچه به نوشتۀ فرهنگ جغرافیایی ایران این روستا در سال 1249 خ به وسیله حاجی حسنعلی طبسی ساخته شده، ولی شواهد متعددی در عمرانی وجود دارد که قول نویسندۀ آن کتاب را نقض می نماید و نشان می دهد که قدمت عمرانی بسیار بیشتر است. از جمله آب انبار آجری عظیم حاشیه جنوبی روستا با بناهای دوران سلجوقی قابل مقایسه است و مسجد جامع زیبای عمرانی در کنار یک خانۀ اشرافی با ساختار زیبایش شباهت به بناهای دوران تیموری دارد و بناهای عام المنفعۀ دیگر هم به استناد کتیبه های آن ها متعلق به دوران صفوی است.

مسلما حضور جمعیت زیاد در آن روستا ایجاب نموده است که در آن آب انبار، حمام، مسجد، ارگ و کاروانسرا ساخته گردد.

ارگ که در میانۀ روستا قرار گرفته دارای برج و باروی خاص و دروازه ای است که از میانۀ دو برج به درون یک هشتی باز می گردد و کاروانسرای عمرانی که از نوع کاروانسرای عصر صفوی دارای صحن و بازوهای ورودی پیش آمده و دو کتیبه در دو سمت ورودی بوده که کتیبۀ سمت چپ به سرقت رفته و کتیبۀ سمت راست با مضمون عمل استاد شرف الدین به جای مانده است.

کاروانسرا از نوع چهارایوانی همراه با غرفه ها و حجره هایی در اطراف صحن و مال بندهایی در پشت حجره ها بوده که فضاهای سه طرف آن منهدم شده و فقط بخشی از جبهۀ ورودی در سمت شرق بنا برجای مانده است.

بناهای عام المنفعه

مجموعه بناهای عام المنفعه شامل یک حمام، یک مسجد و یک حوض در جنوب ارگ و مجاور یکدیگر گویا در یک زمان به وسیله یک شخص خیر به نام شاه محمد ساخته شده است و اقدام خیر او بر لوحۀ سنگی بالای سردر حوض به این مضمون نقش بسته بود:

چون شاه محمد آمد از بیت حرام

کرد این سه مقام را به یک جای تمام

برداشت خرد آب ز حوض و تاریخ

جست از رقم مسجد و حوض وحمام

مصرع آخر ماده تاریخ است. چنانچه در آن حرف و را به حساب نیاوریم تاریخ اتمام بناها 1030ه. ق (دوران شاه عباس اول) و در صورت محاسبه و سال1042 (دوران شاه صفی صفوی) به دست خواهد آمد. متاسفانه آن لوحه ارزشمند بعد از سال1374 به سرقت رفت.

با خاک برداری از معابر هویت و کارکرد فضاهای معماری عمرانی معین می گردد و با تثبیت شرایط موجود و بازسازی مسجد، دروازه، حوضخانه و بعضی بادگیرها یکی از مجذوب کننده ترین مقاصد گردشگری احیا خواهد شد.

* گزارش از رجبعلی لباف خانیکی، باستان شناس