فردوسی ساختار روایت فیلمنامه را در شاهنامه پایه گذاری کرد - نامیت

شاهنامه خوانی ها و اجرای نقالی و پرده خوانی با توجه به روایت های مختلف شاهنامه از سال هایی دور در بین ایرانیان رواج داشته و طی سالیان متمادی مورد توجه قرار گرفته است. در قرن اخیر پس از ورود تئاتر غربی به ایران به وسیله ترجمه نمایشنامه های خارجی به مرور ادبیات نمایشی در کشورمان نیز شکل گرفت و پس از آن نمایشنامه نویسان مختلف سراغ شاهنامه فردوسی رفته و دست به آفرینش آثاری بر اساس داستان های آن زدند.

علی نصر و علی پارسا در سال های 1300 و 1310 هجری شمسی نمایشنامه هایی را با نگاهی به شاهنامه فردوسی فراوری کردند و محمد افشار نیز در سال 1311 نمایشنامه کیخسرو را از شاهنامه فردوسی اقتباس کرد. همچنین علی آذری نیز نمایشنامه فردوسی در دربار سلطان محمود غزنوی را نوشت. در سال 1313 ذبیح بهروز نمایشنامه شب فردوسی را نوشت که در جشن هزاره فردوسی روی صحنه رفت؛ این نمایشنامه در واقع ستایشی است از حماسه سرای عظیم ایران حکیم ابوالقاسم فردوسی.

عبدالحسین نوشین از جمله پژوهشگرانی است که پژوهش های بسیاری روی شاهنامه انجام داده است. نوشین در ادبیات نمایشی ایران نمایشنامه های را بر اساس این شاهکار ادبی نوشته است که سه نمایشنامه را در هزاره فردوسی روی صحنه اجرا کرد. بهمن فرسی نمایشنامه نویس و نویسنده ایرانی مجموعه شاهنامه فردوسی که شامل نقالی، نقش گویی و برخوانی می گردد را نوشت و منتشر کرد.

در دهه های اخیر توجه به شاهنامه همچنان به چشم می خورد به طوری که نمایشنامه نویسان نسل جدید با نگاه به این شاهکار ادبی دست به خلق آثار نمایشی زدند و نمایشنامه هایی را به رشته تحریر در آورده و آن ها را روی صحنه برده اند. شکر خدا گودرزی یکی از این نمایشنامه نویسان است که تحقیق های بسیاری درباره ادبیات کهن ما به ویژه شاهنامه فردوسی انجام داده است و نمایشنامه های مختلفی را در این زمینه به نگارش درآورده است که راه مهر راز سپهر، سیاوش و رستم اسفندیار از جمله آن هاست.

شکرخدا گودرزی

فردوسی خود دانشنامه ادبی است

شکرخدا گودرزی درباره ویژگی ها و پتانسیل های شاهنامه برای نوشتن نمایشنامه و اجرای آن روی صحنه به ایبنا گفت: شاهنامه سند ملی ایرانیان است و اگر ما سند یا شناسنامه ای ملی داشته باشیم آن چیزی نیست به غیر از شاهنامه فردوسی. به نظر من کاری که حکیم فردوسی در این اثر انجام داده است به جز تاریخ، اسطوره، افسانه و بحث های مختلف این چنینی کاری برای یک گروه پژوهشگر و در اصل کار یک بنیاد دانشنامه یا پژوهشکده است، ولی گویی فردوسی خود دانشنامه ادبی است. یعنی باید با این دید به خالق شاهنامه نگاه کرد، در این صورت است که صندلی، ارزش و چیستی این اثر بی نظیر برای ما تعیین تر می گردد.

وی در ادامه اضافه نمود: به غیر از بخش ستایشنامه و ستایش خرد تمام شاهنامه دارای ویژگی های دراماتیک است. از داستان ابتدایی کیومرث به عنوان موجود میرا گرفته تا داستان جمشید و پس از آن قصه ضحاک، فریدون و قصه های دیگری که در شاهنامه می بینیم.

ضحاک یکی از مهمترین درام های شاهنامه است

او با اشاره به این که شاهنامه دارای چند دوره است اظهار کرد: می توان گفت در این دوره ها با پتانسیل عجیبی در قصه جمشید و به ویژه ضحاک روبرو می شوید. این داستان در خاتمه بندی حکومت جمشید شکل می گیرد؛ جمشیدی که طبقات اجتماعی را تعیین و جامعه را تقسیم نموده است. آهن و فلز را کشف نموده گرمابه ها ساخته و بناها، بنا نموده و درواقع در دوره جمشید شهرنشینی در حال شکل گیری است؛ در انتهای این قصه ما با داستان عجیب و غریبی به نام ضحاک روبه رو می شویم که یکی از مهمترین درام های شاهنامه است. منهای درام خود جمشید و ضحاک بحث قیام کاوه و ماجرای فریدون و تقسیم جهان بین فرزندان خود داستان های بی نظیری هستند.

احتیاج به توجه بیشتری به شاهنامه داریم

گودرزی همچنین اعلام کرد:شاهنامه گسترذه بوده و بضاعت دراماتیک زیادی دارد؛ هر کدام از قصه ها خرده راویت هایی را در دل خود می پروراند. اینجاست که اهمیت شاهنامه تعیین می گردد. من حدود پنجاه سال از عمر خود را برای کار روی شاهنامه گذاشتم و بسیار خرسندم که با شاهنامه زندگی نموده ام، ولی متاسفانه به طور کلی و در سیاست کلان مملکت روی این اثر بسیار کم کار شده است و ما احتیاج به توجه بیشتری به شاهنامه داریم.

مسائل عقیدتی را برای از بین بردن فردوسی مطرح می نمایند

وی در پاسخ به این که چرا توجه به شاهنامه از سوی نمایشنامه نویسان و به طور کلی کشور کم بوده گفت: در غرب ایلیاد و ادیسه مظهر مسائل بسیاری است، فیلسوف و اندیش ورز آن ها به این اثر می پردازد، مرجع نمایشنامه نویس نیز ایلیاد و ادیسه است . آنطور که تاریخ بیهقی می گوید در دوران سلطان محمود غزنوی فردوسی را رافضی می خوانند؛ یعنی از همان ابتدا او را به جرم رِفض کردن در دین محکوم می نمایند و این فرد به ظاهر مسلمان است. منظورم این است که این مسائل عقیدتی را برای از بین بردن فردوسی مطرح می نمایند.

این کارگردان اضافه نمود: بنابراین مسائل ایدئولوژیک اینگونه باعث شده فردوسی زیر پوشش مباحث دینی قرار بگیرد تا این حد که حتی اوایل انقلاب شاهنامه را از کتاب های درسی حذف کردند و اگر دفاع رهبری از فردوسی نبود در حال حاضر شرایط خوبی نداشت.

وی همچنین اعلام کرد: این عدم توجه و نپرداختن به شاهنامه ریشه در تجدد پوشالی حکومت های بعد از مشروطه دارد. در دوران حکومت پهلوی اگر کسی به شاهنامه می پرداخت بسیاری گمان می کردند با تجدد روز هماهنگ نیست. بنابراین جریان های مختلف تاریخی باعث شد که این چنین گردد. بخشی از آن نیز مربوط به حکومت نیست مربوط به نیروهای خارج از حکومت، حتی روشنفکران است که گمان می نمایند کار درست این است که ما باید فقط آثار خارجی را روی صحنه ببریم.

شاهنامه زمینه های خیال انگیز دارد

گودرزی با اشاره به این که صحبت هایش به منزله کم ارزش کردن ادبیات نمایشی جهان نیست و باید ارزش آن را به خوبی درک کنیم گفت: یکی از آن آثاری که در ادبیات ما به خوبی می تواند زمینه های خیال انگیز و قصه پردازی عجیب نمایشنامه نویسی و درام نویسی را فراهم کند بلاشک شاهنامه فردوسی است. اگر ما بخواهیم روی متون دیگری هم کار کنیم چه چیزی بالاتر از مثنوی معنوی یا منطق الطیر عطار؛ بنابراین ما گنجینه بسیار با ارزشی داریم.

وی اضافه نمود: ژان کلود کریر از آن سر جهان منطق الطیر عطار را به نمایشنامه تبدل می نماید و پیتر بروک آن را در تمام جهان اجرا می نماید بعد ما به این آثار توجه نمی کنیم. به نظر من ما خودمان را باور نداریم و به فرهنگ خود توجه ننموده و بسیار کم پژوهش کردیم. در این میان از دولت گرفته تا روشنفکر همه مقصرند.

باید روزهایمان را با نام فردوسی آغاز کنیم

نویسنده چهار پر شاه با اشاره به این که در کشور ما کم کاری تاریخی اجرا شده که فقط در روز منسوب به حکیم ابوالقاسم فردوسی نباید آن را جبران کرد اظهار کرد: ما باید تمام روزهایمان را با نام فردوسی، حافظ، عطار و مولانا آغاز کنیم. بنابراین با چنین کم کاری هایی طبیعی است کشوری همانند تاجیکستان به دنبال غصب فردوسی و ترکیه به دنبال تصاحب مولانا و... باشد. ما تاریخ داریم و به آن توجه نمی کنیم.

او در پاسخ به این سوال که آیا آثار دیگری وجود دارد که با شاهنامه قابل مقایسه باشد گفت: در ادبیات مان آثاری داریم که آثار خوبی هستند، مثل اسکندر نامه، مختار نامه و... ولی واقعا اثر قابل مقایسه ای در زمینه حماسی با شاهنامه نداریم. عده ای ایلیاد وادیسه را یک اثر حماسی می دانند اما تنها اثر حماسی هستند در حالی که شاهنامه هم حماسی و هم معرفتی و حکیمانه است.

طبق پژوهش های اجرا شده روایت حکیم سخن از رستم و سهراب دستمایه اولین نمایشنامه ای شد که بر اساس شاهنامه فردوسی نوشته شده است. پس از آن نیز نمایشنامه نویسان دیگر در دهه های مختلف سراغ این اثر حماسی رفتند. گودرزی درباره توجه بیشتر نمایشنامه نویسان و کارگردان ها به داستان رستم و سهراب و چند قصه دیگر شاهنامه گفت: از این جهت که مردم این روایت ها را بیشتر می شناسند. بعضی از دوستان سراغ داستان های دیگر رفتند ولی آنچنان مهجور مانده اند که همچنان آن داستان های مشهور به چشم آمده است.

شکر خدا گودرزی در خاتمه گفت: هفت اثر من شامل به نام گل، خواجه نظام الملک، خواجه نصیرالدین طوسی، سهروردی، بهرام چوبینه، سیاوش و رستم اسفندیار در یک مجموعه از سوی نشر مهستان منتشر شده است. نمایشنامه به نام گل در بین این آثار فضایی ایرانی ندارد.

صحنه ای از نمایش کنسرت سی اثر علی اصغر دشتی

علاوه بر گودرزی نمایشنامه نویسان دیگری نیز هستند که به شاهنامه توجه نشان داده و آثاری را بر اساس روایت های آن خلق کردند. از جمله این افراد محمد چرمشیر است که آثارش جهانی شده و نمایشنامه هایش به زبان های دیگر ترجمه شده است. این هنرمند با نگاه به شاهنامه فردوسی نمایشنامه هایی چون روایت عاشقانه ای از مرگ در ماه اردیبهشت و آخرین پر سیمرغ را به نگارش درآورد.

نغمه ثمینی نیز از نمایشنامه نویسان و پژوهشگران تئاتر ایران است که بر اساس این شاهکار ادبی نمایشنامه ای با عنوان اسب های آسمان خاکستر می بارند نوشته و یکی از داستان های شاهنامه یعنی داستان سیاوش را دستمایه خلق این اثر قرار داده است. لازم به ذکر است این نمایشنامه با کارگردانی علی راضی روی صحنه رفت. ثمینی همچنین متن نمایشی کنسرت سی را براساس سه داستان زال و رودابه، رستم و اسفندیار و رستم و سهراب نوشت که به کارگردانی علی اصغر دشتی اجرا شد.

محمود عزیزی نیز با برداشتی آزاد از داستان بیژن و منیژه نمایشنامه ای با همین عنوان نوشت که از سوی انتشارات نمایش منتشر شد.

نمایشنامه یادگار زریران یکی دیگر از آثاری است که بر اساس فرهنگ کهن و اسطوره های ایران زمین و با نگاه به شاهنامه توسط قطب الدین صادقی نوشته و اجرا شده است. رسول نجفیان نیز نمایشی ار بر اساس داستان بیژن و منیژه و رستم و سهراب اجرا کرد. نمایش ارخش به نویسندگی و کارگردانی مسعود دلخواه هم یکی از نمایشنامه های اقتباسی از شاهنامه با موضوع داستان آرش کمان دار است.

حسین جمالی از دیگر نمایشنامه نویسان نسل جوان است که پژوهش هایی درباره نمایش های ایرانی انجام داده و در پی روزآمد کردن بیان بومی، نمایشنامه هایی را نوشته و اجرا نموده است. در قالب همین کار نمایشنامه احتمال اشتباه را با نگاهی متفاوت به داستان رستم و سهراب نوشته و آن را با موقعیت های نمایشی امروزین درهم آمیخته است.

حسین جمالی

شاهنامه قصه گویی حرفه ای و قاعده مندی دارد

حسین جمالی درباره ویژگی های شاهنامه برای اقتباس و خلق اثر نمایشی به ایبنا گفت: شاهنامه فردوسی دارای ویژگی های مختلف است و از هر منظر که با کتاب روبه رو شویم می توانیم از آن بهره برداری کنیم. داستاهای شاهنامه محتوای تاریخ را از دوره ای تعیین با زبان شعر به زیبایی بیان می نماید و در روایتگری، یعنی وقتی کتاب را می خوانی انگار فردوسی از منظری تمام ماجرا را دیده و حالا در حال نوشتن و روایت تصاویر و وقایع است. تمام داستان ها قصه گویی حرفه ای و قاعده مندی دارد. چرا که در جریان نگاشتن اشعار بیت به بیت داستان و حال و هوا با ریتمی درست پیش می رود و خواننده را با ضرباتی صحیح با قصه درگیر می نماید.

وی در ادامه اضافه نمود: شاهنامه همانند بسیاری از داستان ها که به شعر نوشته شده اند بیش از حد شرح نمی دهد و نسبت به موقعیت ها و موضوعات برخورد احساساتی ندارد. گاهی با چند کلمه موقعیتی را تعریف می نماید که این برخورد مینیمال در نحوه روایتگری شرقی محسوب می گردد.

فردوسی ساختار روایت فیلمنامه را در شاهنامه پایه گذاری کرد

این نمایشنامه نویس همچنین اعلام کرد: جدا از این نحوه، در پژوهش هایی آمده است که ساختار روایت فیلمنامه را فردوسی در این کتاب پایه گذاری نموده و برای اولین بار تقطیع تصاویر و توصیف آنها مثل فیلمنامه همچون یک سکانس با کلمات تصویر شده تا به راحتی به اجرا درآید: ستون کرد چپ را خم کرد راست/ خروش از خم چرخ چاچی بخاست... یا ...چو بوسید پیکان سر انگشت او/ گذر کرد از مهره پشت او... این دقیقا دکوپاژی نوشته شده است که حتی تدوین تصاویر موقعیت در آن آورده شده.

جمالی با اشاره به این که فردوسی به جای تفصیل، شرح می دهد و تعریف می نماید اظهار کرد: علاوه بر اینها مهمترین بخش شاهنامه رازهایی است که در متن داستان ها و خود کتاب وجود دارد. در قسمت گفتار اندر فراهم آوردن شاه نامه آورده است: از او هرچه اندر خورد با خرد/ وگر بر ره رمز معنی برد.

شاهنامه ساختار سریالی دارد

بعضی معتقدند شاهنامه قابلیت های نمایشی بسیاری دارد و از داستان های آن می توان برای ساخت اثری نمایشی بهره گرفت؛ گودرزی درباره این قابلیت ها و پتانسیل های نمایشی شاهنامه گفت: این کتاب نشان می دهد دوره ای که فردوسی در آن می زیسته یعنی بیش از هزار سال پیش دوره خردگرایی در این جغرافیا بوده است : خرد رهنمای و خرد دلگشای/ خرد دست گیرد به هر دو سرای. این در حالیست که محققان دوره زندگی شکسپیر را در غرب دوره خرد گرایی بر شمرده اند که حدود پانصد سال پیش در نظر گرفته می گردد.

وی اضافه نمود: بهم پیوستگی داستان ها نوعی ساختار سریالی دارند و هر داستان خود مجموعه ای از اپیزودهای کامل با معانی و روایت مستقل را در خود جای داده است. اگر ما بخواهیم به لحاظ فرهنگی آن دوره های تاریخی را آنالیز کنیم اطلاعات درستی از نقش زن در جامعه، مرام انسان دوستی، آیین رزم و... بسیاری معانی دیگر که نقش های اجتماعی را برای ما تعیین می سازد را در اختیارمان قرار می دهد.

نویسنده نمایشنامه چل گیس همچنین گفت: در قصه ها و شخصیت ها هیچ ابهامی وجود ندارد و هر داستان پیغام های تعیینی را در بطن روایت خود دارد و همینطور هر داستان برای مخاطب محتوای آموزنده ای را داراست. حتی شیوه اجرای نمایش را می توان به راحتی استخراج نمود. شاهنامه منبعی بسیار پر بار برای اقتباس محسوب می گردد. این کتاب در شکل اجرایی با بیان تصاویر و گفتارها و گفت وگوها عناصر روایت خود را به دست آورده و سخاوتمندانه همه این ها را در اختیار نمایشگران قرار می دهد.

در بیان روایی شاهنامه تقدس گرایی وجود ندارد

او در پاسخ به این سوال که آیا آثار دیگری وجود دارد که با شاهنامه قابل مقایسه باشد اظهار کرد: با در نظر دریافت شواهد از درون کتاب این نتیجه حاصل می گردد که شاهنامه یک اثر منحصر به فرد است. در بیان روایی خود هیچ تقدس گرایی ندارد گرچه همان اشتباهی که در تحلیل و اجرای نمایشنامه های شکسپیر به خصوص هملت رخداده است در آثار فردوسی و روایت های و اجراهای آن هم به وجود آمده است. مثلا همین تقدس گرایی که روایت گران از روی احساسات و برای برانگیختن حس مخاطب از آن استفاده نموده اند.

وی اضافه نمود: همانطور که هملت را انسان خوش اندیش و شاهزاده ای بی گناه معرفی نموده اند با کاراکتر های شاهنامه هم همین بر خورد شده که به نظر کاملا اشتباه می آید. چرا که با خرد گرایی مورد نظر فردوسی هیچ شخصیت پاکی وجود ندارد و همچون همه انسان ها، شخصیت ها دارای ابعاد سیاه و سفید و خاکستری هستند و از گناهان مبرا نیستند. همین رویکرد می تواند به مخاطب بفهماند که تنها خداوند پاک است و غیر از او هیچ قهرمان، ابر قهرمان، شاه، گدا و شبانی از اشتباه کردن مبرا نیست. ما این نگاه را در اقتباس نمایشنامه احتمال اشتباه به کار گرفتیم.

اجراهای نادرست از شاهنامه برای مخاطب دافعه به وجود آورد

این نمایشنامه نویس در پاسخ به این سوال که چرا آنقدری که باید به شاهنامه و پتانسیل های نمایشی آن توجه نمی گردد اعلام کرد: به نظرم سرمایه گذاری خاصی نشده است و برای صاحبان حمایت سرمایه گذاری روی شاهنامه جذاب نیست. مخاطب نیز از برخوردهای نمایشی که با تاریخ ایران شده است خاطره خوشی ندارد. ما مردمانی هستیم که گذشته برایمان اهمیت ندارد و نمی دانیم که برای عبور از زمان حال به آینده می توانیم از تجربیات تاریخی خود بهره مند شویم.

او همچنین گفت: به اصطلاح می توان گفت عامه مردم می خواهند چرخ را خودشان دوباره از نوع اختراع نمایند. ما از تایید کردن خودمان می ترسیم و نمی توانیم از تاریخ مان درس بگیریم و از تکرار اشتباهاتمان جلوگیری کنیم. اجراهای نادرست و برخوردهای شتاب زده و مسخ کردن های اشتباه فریب خوردن هایی را موجب شده که برای مخاطب و اجرا نماینده دافعه به وجود آورده است. به راحتی می توان گفت این داستان ها در خانه های ایرانی دیگر خوانده نمی گردد و بیشتر از مردم اطلاعات و آموزش های خود را از فضای مجازی و تلویزیون های هدفمند دریافت می نمایند.

حسین جمالی درباره مهمترین آثاری که از شاهنامه اقتباس شده اند اظهار کرد: مهمترین، واژه ای تفضیلی است. به نظرم هر اثری دارای نگرش ها و جاذبه های منحصر به فرد است که از اندیشه وجودی هنرمندان انجام دهنده آن سر چشمه می گیرد. اگر ما به اقباس های صحیح بها دهیم آثار درستی از این اثر به اندیشه و آگاهی مخاطب می رسد. مثلا چرا آقای بهرام بیضایی سهراب کشی برای هنر نمایش ایران به صحنه نبرد. چرا از او نخواستیم که برایمان این کار کند؟

اپرای عروسکی رستم و سهراب اثر بهروز غریب پور

بهرام بیضایی نیز یکی از شاخص ترین نمایشنامه نویسان ایرانی است که توجه ویژه ای به این اثر فردوسی داشت و آثار متعددی نظیر سه برخوانی شامل نمایشنامه های آژی دهاک، آرش و کارنامه بندار بیدخش، مرگ یزدگرد و سهراب کشی را با اقتباس از شاهنامه خلق نموده است. علاوه بر این بیضایی در کارنامه خود نگارش فیلمنامه دیباچه نوین شاهنامه را نیز دارد .

مجلس برادرکشی نیز ترکیبی است از شیوه های اجرایی تعزیه، نقالی و نمایش سایه با موضوع داستانی حماسی از شاهنامه که سیروس همتی آن را نوشت و روی صحنه برد. حمیدرضا قاسمی نمایشنامه هشتمین خان من خود را با اقتباس از داستان رستم و اسفندیار در شاهنامه فردوسی نوشته است که انتشارات سوره مهر آن را منتشر کرد. نمایشنامه بازگشت به خان نخست/ هشتمین خان اثر محمد رضایی راد است؛ او در این دو نمایشنامه از شخصیت های شاهنامه سود جسته و داستان خود را نقل نموده است.

اسماعیل همتی نیز روایت رزم رستم و سهراب را در قالب نمایشنامه ای با عنوان داستانی پر آب چشم نوشته است. نمایشنامه درفش کاویان روایتی از قیام کاوه و فریدون علیه ضحاک است که ابوالفضل هاشمی آن را نشته و از سوی انتشارات دقایق منتشر شده است.

در عرصه تئاتر عروسکی نیز می توان نمایش هایی را دید که از شاهنامه فردوسی اقتباس و اجرا شده اند و از جمله آن ها می توان به اپرای عروسکی رستم و سهراب اثر بهروز غریب پور اشاره نمود. حمیدرضا نعیمی نیز نمایشنامه ای با عنوان درفش کاویانی که درباره داستان ضحاک ماردوش است نوشته و زهره بهروزی نیا نیز آن را در قالب تئاتر عروسکی روی صحنه برد.

منبع: ایبنا - خبرگزاری کتاب ایران