چرا غذاهای تند باعث آبریزش بینی می شوند؟ راز واکنش بدن به تندی فلفل
به گزارش نامیت، گاهی فقط یک لقمه از یک خوراک تند کافی است تا چشم ها کمی بسوزند، عرق روی پیشانی بنشیند و بینی ناگهان آغاز به آبریزش کند. بسیاری از ما این صحنه را سر سفره دیده ایم. برخی ها فکر می نمایند شاید سرما خورده اند، برخی ها می گویند بدنشان ضعیف شده. اما واقعیت کمی فرق دارد. بدن ما برای محافظت از خودش برنامه ای دارد که با غذاهای خیلی تند فعال می گردد. این واکنش طبیعی است و ربطی به حساسیت شدید یا بیماری خطرناک ندارد.
وقتی فلفل یا خوراک های مشابه وارد دهان می شود، مغز ما این احساس تندی را شبیه احساس حرارت واقعی تفسیر می نماید. در نتیجه سیستم های دفاعی بدن بیشتر کار می نمایند تا سطح مخاط ها را خنک و محافظت نمایند. همین واکنش باعث می شود آبریزش بینی آغاز شود و گاهی حتی احساس گرما و عرق کردن هم ظاهر شود. خیلی ها به این حالت رینیت ناشی از غذاهای تند می گویند که در زبان علمی به آن رینیت غیرآلرژیک (Non-allergic rhinitis) گفته می شود.
برای برخی ها این واکنش فقط چند دقیقه طول می کشد و تمام می شود. برای برخی دیگر آزاردهنده تر است و ممکن است هر بار با غذاهای تند تکرار شود. دانستن این که در بدن چه می گذرد، یاری می نماید نگرانی کمتر شود و حتی بتوانیم این واکنش را بهتر مدیریت کنیم. اینجاست که فهمیدن چرا غذای تند آبریزش بینی می دهد اهمیت پیدا می نماید.
1- تندی فلفل چگونه گیرنده های درد را فعال می نماید؟
کپسایسین (Capsaicin) ترکیب اصلی فلفل تند است. این ماده روی گیرنده های ویژه ای به نام گیرنده های TRPV1 (Transient receptor potential vanilloid 1) اثر می گذارد. این گیرنده ها در سلول های عصبی حسّی قرار دارند و معمولاً هنگام لمس حرارت واقعی یا التهاب فعال می شوند. وقتی کپسایسین به این گیرنده ها می رسد، بدن تصور می نماید در معرض گرما نهاده شده است. نتیجه این برداشت، ارسال پیغام های عصبی به مغز و آغاز واکنش های حفاظتی است.
در بینی و گلو، تحریک همین گیرنده ها باعث افزایش جریان خون موضعی و فعال شدن غدد فراوری مخاط (Mucus glands) می شود. مخاط بیشتر مثل یک لایه محافظ عمل می نماید و هر چیزی را که ممکن است باعث آسیب شود، رقیق و شسته می نماید. این روند بی دلیل نیست. سیستم دفاعی بدن طوری طراحی شده که هر تحریک شدیدی را به عنوان تهدید احتمالی در نظر بگیرد و سریع پاسخی شست وشوگونه بدهد. احساس سوزش، در واقع زبان بدن است که می گوید در اینجا چیزی شبیه حرارت وجود دارد.
به همین خاطر، آبریزش بینی هنگام خوردن غذای تند با سرماخوردگی فرق دارد. در عفونت ویروسی، التهاب و تکثیر ویروس ها باعث افزایش ترشح می شود. در حالی که در اینجا، عصبی شدن گیرنده ها و پیغام های عصبی، عامل اصلی اند. وقتی محرک کنار می رود، ترشحات هم به تدریج کمتر می شوند و اغلب احتیاج به درمان خاصی نیست مگر در افراد حساس تر.
2- چرا سیستم عصبی اتوماتیک، واکنش شست وشو را شدت می دهد؟
بدن ما سیستمی به نام سیستم عصبی اتوماتیک (Autonomic nervous system) دارد. این سیستم کارهایی را راهنمایی می نماید که ما آگاهانه کنترلشان نمی کنیم. یکی از شاخه های آن، سیستم پاراسمپاتیک (Parasympathetic system) است که در شرایط خاص، ترشح مخاط و بزاق را افزایش می دهد. وقتی کپسایسین گیرنده ها را تحریک می نماید، این شاخه فعال تر می شود و به غدد مخاطی پیغام می دهد که بیشتر کار کنید.
نتیجه این دستور، ترشح رقیق و آبکی در بینی است که اصطلاحاً رینوره (Rhinorrhea) نام دارد. هدف بدن، رقیق کردن محرک و کاهش تماس مستقیم آن با بافت ها است. این پاسخ، هوشمندانه به نظر می رسد چون اگر ماده ای واقعا خطرناک باشد، شست وشو می تواند از آسیب جلوگیری کند. حتی وقتی مخاط اضافه به حلق برمی شود، ممکن است احساس خلط پشت بینی ایجاد شود که حالت ناخوشایندی است ولی معمولاً موقت است.
در برخی افراد، حساسیت این شبکه عصبی بیشتر است. ممکن است سابقه رینیت غیرآلرژیک داشته باشند یا مخاط بینی شان نازک تر باشد. در این گروه ها، حتی غذای کمی تند هم واکنش بزرگی ایجاد می نماید. اما باز هم مسئله به معنای بیماری شدید نیست. این تفاوت ها به ویژگی های فردی سیستم عصبی و مخاط مربوط می شود و معمولاً با تنظیم رژیم غذایی یا کم کردن شدت تندی قابل کنترل است.
3- تفاوت آبریزش ناشی از غذا با آلرژی و سرماخوردگی چیست؟
وقتی بینی می ریزد، اولین تصور خیلی ها حساسیت یا سرماخوردگی است. در آلرژی، سیستم ایمنی (Immune system) وارد عمل می شود و ماده ای مثل گرده یا گردوغبار را دشمن تصور می نماید. در نتیجه، موادی مانند هیستامین (Histamine) آزاد می شود و عطسه، خارش، گرفتگی و آبریزش رخ می دهد. اما در آبریزش ناشی از غذای تند، سیستم ایمنی نقش اصلی ندارد. بیشتر ماجرا به تحریک عصبی و پاسخ پاراسمپاتیک مربوط است. به همین خاطر، معمولاً خارش چشم یا حلق دیده نمی شود.
در سرماخوردگی نیز ویروس ها به سلول های پوشاننده دستگاه تنفس حمله می نمایند و التهاب ایجاد می شود. ترشحات معمولاً غلیظ تر می شوند و گاهی احساس سنگینی و تب خفیف همراه است. در صورتی که هنگام خوردن غذای تند، ترشح بیشتر اوقات شفاف و آبکی است و زمانی که تندی کمتر می شود، جریان هم کاهش پیدا می نماید.
شناخت این تفاوت ها مهم است تا از مصرف بی دلیل داروها جلوگیری شود. برای مثال، داروهای ضدحساسیت (Antihistamines) در آبریزش ناشی از تندی معمولاً تأثیر زیادی ندارند چون هیستامین عامل اصلی نیست. در عوض، ساده ترین اقدام، کم کردن میزان تندی یا خوردن لقمه های کوچک تر است تا تحریک گیرنده ها کمتر شود. این آگاهی یاری می نماید بدون نگرانی، نشانه ها را تفسیر کنیم و واکنش بهتری داشته باشیم.
4- دمای بدن، گردش خون و نقشی که احساس گرما بازی می نماید
برخی ها می گویند هنگام خوردن غذای تند بدنشان داغ می شود. این احساس، نتیجه ترکیب چند واکنش همزمان است. فعال شدن گیرنده های TRPV1 مغز را قانع می نماید که گرما بیشتر شده است. در پاسخ، بدن کوشش می نماید خودش را خنک کند. افزایش جریان خون پوستی و فعال شدن غدد عرق بخشی از این کوشش است. وقتی جریان خون در ناحیه صورت و بینی بیشتر می شود، غدد مخاطی ساده تر ترشح می نمایند و آبریزش بینی پررنگ تر می شود.
از طرف دیگر، خوردن غذای تند می تواند موقتاً سوخت وساز را کمی بالا ببرد. این تغییر کوچک، به حس گرما اضافه می نماید. کنار هم نهاده شدن این عوامل باعث می شود فرد حس کند همه چیز با هم اتفاق می افتد: سوزش دهان، عرق روی پیشانی و آبریزش بینی. ولی این یک مکانیسم هماهنگ و قابل شرح است نه نشانه یک مشکل جدی.
جالب است که بسیاری از مردم در منطقه ها گرم، غذاهای تند را دوست دارند. این انتخاب، فقط به طعم برنمی شود. تعریق و افزایش جریان هوا روی پوست، احساس خنکی بعدی ایجاد می نماید. با این حال، اگر کسی مستعد رینیت غیرآلرژیک باشد، ممکن است این مزیت با آزار بینی همراه شود. شناخت این تعادل فردی یاری می نماید هر کس سطح تندی مناسب خودش را پیدا کند بدون این که لذت غذا از بین برود.
5- چرا برخی ادویه ها بیشتر از بقیه آبریزش ایجاد می نمایند؟
شدت آبریزش بینی همیشه یکسان نیست. فلفل قرمز، فلفل هندی و برخی سس ها به دلیل داشتن کپسایسین (Capsaicin) قوی ترند. در مقابل، موادی مثل خردل تند یا واسابی (Wasabi) بیشتر ترکیبات تحریک نماینده فرار دارند که مسیرهای بالاتری از بینی را هدف می گیرند. این تفاوت ها باعث می شود نوع سوزش و سرعت آغاز آبریزش در افراد گوناگون فرق کند. حتی در یک وعده غذا، ممکن است یک لقمه واکنشی شدیدتر از لقمه بعدی ایجاد کند. دلیلش این است که توزیع کپسایسین یکدست نیست و تماس مستقیم با مخاط بینی و دهان همیشه مشابه اتفاق نمی افتد.
شدت واکنش به سابقه برخورد هم وابسته است. اگر کسی مرتب غذای تند بخورد، گیرنده های TRPV1 تا حدی به محرک عادت می نمایند. این شرایط را دِسِنسیتیزیشن (Desensitization) می نامند. در این حالت، همان میزان تندی که روزی آزاردهنده بود، حالا قابل تحمل تر به نظر می رسد و آبریزش کمتر می شود. البته این موضوع برای همه به یک میزان رخ نمی دهد و بخشی از آن ژنتیکی است. بنابراین، این که شخصی بتواند فلفل بسیار تند بخورد و آبریزش بینی کمی داشته باشد به معنای قوی تر بودن او نیست، بلکه نشان از تفاوت طبیعی بدن ها دارد.
از سوی دیگر، غلظت سس ها و چربی غذا هم مهم است. کپسایسین محلول در چربی است. وقتی غذایی دارای روغن کافی باشد، این ماده دیرتر در دهان آزاد می شود و سوزش یکنواخت تر اما طولانی تری ایجاد می نماید. در غذاهای کم چرب، کپسایسین سریع تر به گیرنده ها می رسد و گاهی موج ناگهانی آبریزش بینی دیده می شود. شناخت این ظرافت ها به ما یاری می نماید دلیل آبریزش بینی بعد از غذای تند را واقعی تر ببینیم و آن را به ضعف بدن نسبت ندهیم.
6- چگونه می توان آبریزش ناشی از غذای تند را کنترل کرد؟
خوشبختانه بیشتر موارد، ساده و کوتاه مدت اند. اولین راه چاره، کاهش شدت تندی یا انتخاب تندی مرحله ای است. یعنی به جای خوردن غذاهای فوق العاده تند، از میزان ملایم تر آغاز کنیم تا بدن فرصت سازگاری پیدا کند. جویدن آرام و لقمه های کوچک، سطح تماس ناگهانی کپسایسین با گیرنده ها را کم می نماید و پیغام های عصبی را ملایم تر می سازد. برخی افراد تصور می نمایند نوشیدن آب سرد برترین چاره است. اما چون کپسایسین در چربی حل می شود، نوشیدنی های حاوی لبنیات مثل شیر یا ماست به دلیل داشتن کازئین (Casein) مؤثرترند و احساس سوزش را سریع تر پایین می آورند.
اگر آبریزش بینی طولانی تر می شود یا هر بار بسیار آزاردهنده است، گاهی اسپری های موضعی با اثر ضدپاراسمپاتیک به توصیه پزشک یاری نماینده اند. این داروها روی اعصاب اتوماتیک تاثیر می گذارند نه روی سیستم ایمنی. البته استفاده خودسرانه توصیه نمی شود، به خصوص در افراد مسن یا کسانی که بیماری های زمینه ای دارند. شست وشوی ملایم بینی با محلول نمکی ایزوتونیک (Saline) پس از غذا نیز می تواند مخاط تحریک شده را آرام کند و به جای مانده ادویه ها را از سطح بینی پاک نماید.
نکته مهم این است که پرهیز کامل معمولاً ضروری نیست. هدف، پیدا کردن حدّی است که هم لذت غذا حفظ شود و هم علائم قابل تحمل بماند. افرادی که سینوزیت مزمن (Chronic sinusitis) یا پولیپ بینی (Nasal polyps) دارند ممکن است واکنش شدیدتری نشان دهند. در این موارد، ارزیابی پزشکی به تشخیص شرایط زمینه ای یاری می نماید تا دلیل آبریزش بینی بعد از غذای تند فقط به تندی نسبت داده نشود. مراقبت هوشمندانه یعنی توازن، نه ترسیدن از هر ادویه ای.
7- چه زمانی آبریزش بعد از غذای تند می تواند نشانه مسئله دیگری باشد؟
هرچند این واکنش غالباً بی خطر است، اما در برخی شرایط باید دقیق تر نگاه کرد. اگر آبریزش با یک طرفه شدن دائمی، بوی بد پایدار، سردرد شدید، تب یا خونریزی همراه شود، احتمال مشکل زمینه ای بیشتر است. در این شرایط، غذاهای تند فقط محرکی هستند که نشانه پنهان را آشکار می نمایند. وجود سابقه جراحی بینی، آسیب های قدیمی یا نشت مایع مغزی-نخاعی (CSF leak) نیز باید در نظر گرفته شود. البته این موارد نادرند، اما آگاهی از آن ها آرامش بیشتری می دهد چون می دانیم چه زمانی باید مراجعه کنیم.
بچه ها و سالمندان گروه هایی هستند که گاهی نشانه ها را درست توصیف نمی نمایند. اگر در این افراد آبریزش بینی پس از غذای تند با سرفه های مکرر یا مشکل بلع همراه باشد، ممکن است تحریک گلو و ورود مایع به مسیر تنفسی نقش داشته باشد. پزشک با معاینه ساده می تواند بین رینیت غیرآلرژیک (Non-allergic rhinitis) و علل دیگر تفاوت بگذارد و مسیر مراقبت را مشخص کند.
نکته دیگری که اهمیت دارد ارتباط با سبک زندگی است. سیگار، هوای خشک و نهاده شدن طولانی مدت در محیط های آلوده، مخاط بینی را حساس تر می نمایند. در چنین شرایطی، حتی تندی میانه هم آبریزش بیشتری می آورد. تنظیم رطوبت محیط، نوشیدن آب کافی و کاهش محرک های محیطی یاری می نماید واکنش بدن منطقی تر شود. بنابراین، دلیل آبریزش بینی بعد از غذای تند همیشه فقط کپسایسین نیست، بلکه زمینه ای از عادات روزمره هم می تواند در کنار آن نقش داشته باشد.
خلاصه نهایی
بدن ما وقتی با تندی روبه رو می شود، آن را شبیه حرارت واقعی تفسیر می نماید و برای محافظت از مخاط ها، فرآیند شست وشو را فعال می نماید. گیرنده های عصبی TRPV1 پیغام سوزش را به مغز می فرستند و سیستم عصبی اتوماتیک، غدد بینی را به فراوری مخاط بیشتر وادار می نماید. به همین خاطر، دلیل آبریزش بینی بعد از غذای تند بیشتر عصبی و حفاظتی است، نه آلرژیک یا عفونی. این واکنش معمولاً کوتاه مدت است و با کم تر کردن تندی یا استفاده از لبنیات قابل کنترل می شود. تفاوت ادویه ها، میزان چربی غذا و ویژگی های فردی مشخص می نماید چه کسی بیشتر دچار آبریزش شود. در عین حال، اگر علائم طولانی شوند یا نشانه های غیرعادی همراه باشند، آنالیز پزشکی منطقی است تا دلیل های پنهان نادیده نمانند. با شناخت درست، می توان غذای تند را با لذت و آگاهی خورد و به بدن اجازه داد واکنش طبیعی خودش را بروز دهد بدون آن که آن را نشانه بیماری جدی بدانیم.
سؤالات رایج (FAQ)
چرا وقتی غذای تند می خورم، بینی ام فوراً آغاز به آبریزش می نماید؟
کپسایسین گیرنده های حرارتی را تحریک می نماید و سیستم عصبی دستور فراوری مخاط آبکی می دهد تا سطح بینی شسته شود. این واکنش دفاعی است و معمولاً خطرناک نیست.
آیا این آبریزش نشانه آلرژی است؟
در بیشتر موارد نه. آلرژی با سیستم ایمنی و هیستامین مرتبط است. آبریزش ناشی از تندی بیشتر به تحریک عصبی و پاسخ پاراسمپاتیک مربوط می شود.
چرا برخی افراد بیشتر از دیگران دچار آبریزش می شوند؟
حساسیت گیرنده ها، سابقه رینیت غیرآلرژیک و تفاوت های ژنتیکی نقش دارند. حتی سبک زندگی و خشکی هوا می تواند شدت نشانه ها را تغییر دهد.
چطور می توانم آبریزش بینی بعد از غذای تند را کم کنم؟
تندی را تدریجی کنید، لقمه های کوچک بخورید و از لبنیات بهره ببرید. شست وشوی ملایم با محلول نمکی هم می تواند تحریک مخاط را کاهش دهد.
آیا ضروری است به طور کامل از غذای تند دوری کنم؟
معمولاً نه. هدف پیدا کردن سطح تندی قابل تحمل است. اگر نشانه ها شدید، طولانی یا همراه با علائم غیرعادی باشند، بهتر است پزشک آنالیز کند.
چه زمانی این شرایط می تواند نگران نماینده باشد؟
وقتی آبریزش یک طرفه و مداوم شود، با تب، بوی بد یا سردرد شدید همراه شود یا سابقه آسیب بینی وجود داشته باشد. در این موارد ارزیابی تخصصی اهمیت دارد.
دکتر علیرضا مجیدی
پزشک، نویسنده و بنیان گذار وبلاگ خبرنگاران
دکتر علیرضا مجیدی، نویسنده و بنیان گذار وبلاگ خبرنگاران .
بیش از دو دهه در زمینه سلامت، پزشکی، روان شناسی و جنبه های فرهنگی و اجتماعی آن ها می نویسد و کوشش می نماید دانش را ساده اما دقیق منتقل کند.
پزشکی دانشی پویا و همیشه در حال تغییر است؛ بنابراین، محتوای این نوشته جایگزین ویزیت یا تشخیص پزشک نیست.
دربارهٔ علیرضا مجیدی در خبرنگاران